Takimi tek bar "Heminguej", e shndërruar si një qoshkë letrare, e thyerje rregullash si poezia lexohet rëndom, e klishe dha një vlerë 70 vjeçare të fshehur, se çfarë janë në gjendje të transformojnë ngulmimet kulturore, si gjesti i këtij komunikimi 200- vjeçar me Austrinë.
Viti 1944 – aromë baruti, ankthe, lufta, qepena të ulur dhe njerëz që turren për t'u zhdukur, shpëtuar kokën…Në këtë atmosferë të errët dikush injoronte realitetin duke mbledhur poezi shprese, e mbajtur shpirtin gjallë: "….që të shohim pakëz dritë- Naimi". Dhe më i rrallë, e domethënës, bëhej ky nënshkrim në krye të revistës "Fryma", që dilte në ato ditë lufte si e përmuajshme, letrare kulturore, në korrik të '44-ës, në Shkodër.
"Fryma" që merrte vargun e një rilindasi toskë, cituar nga Naimi, duke kuptuar vetëm nga emri emblemën e padiskutueshme të ridimensionimit human e shpirtëror.
"Shkuam te revista "Fryma", kur njerëzit në kohë të mira e të këqija postonin pamje, e ndanin kartolina letrare. Dhe kjo ndodhte në vitin 1944, kur kjo reviste botohej me shpresën dhe mirësinë se ka jetë në këtë vend", tregon befasinë poeti Arjan Leka, përballë njerëzve që me të njëjtën rezonancë ndanë në ditën e poezisë një ngjarje të rrallë.
Një poet austriak, Rilke që krijonte aurën e një lirizmi plot dhimbje, shpresë e frymë jete kalon vjen nga një traditë, një aventure letrare 115 vjeçare, dhe pas 70 vitesh kujtohet në një kontekst pothuaj "të shenjtë" shqiptare, e njëkohësisht po aq rrugëtim nga një aventurë letrare.
Poezia është "Ditë vjeshte", dhe viti 1944 shënon hyrjen e tij në Shqipëri, me shfaqjen shqip e nënshkruar me përkthimin të "Ars". "Ishte një kryevepër në miniaturë, dhe na ka marrë jo pak kohë dilema se kush ishte "ars"", thotë Leka duke e vendosur këtë dilemë mes dy përkthyesve shkodranë, Arshi Pipës dhe Pashko Gjeçit, por që argumentet letrare, bindëse e kanë përcaktuar se bëhej fjalë për Arshi Pipën, si përkthyes i parë duke e reflektuar në ta parën kartolinë letrare, në postcard.
Me poezinë e Rilkes vjen kartolina e parë simbolike, format i krijuar në komunikimin mes kulturave, jo vetëm në marrëdhëniet e sotme, por duke vendosur si kufi një datë historike për çeljen e projektit "Poetry-Card- from Austria to Albania with love", organizuar nga ambasada austriake, në bashkëpunim me "Poetekën", që mban vitin kulturor mes dy vendeve, dhe do pasojë me takimet e biseda, qoshka letrare, kafe-librari të kryeqytetit e qytete të tjera, galeri arti, autobusë turistikë, për të dhënë atmosferën e përkundërt të '44-ës, por me asnjë diferencë të shijes letrare, e nostalgjisë së rrallë.
"Autorë, përkthyes dhe lexues komunikojnë mes tyre me ndërmjetësinë e kartolinave. Përmes formatit të "fjalës fluturake", rivendoset një marrëdhënie e veçantë jo vetëm me imazhin, por edhe me leximin. Ata që do t'i marrin në dorë kartolinat letrare, do të njihen jo thjesht portretet e autorëve, por mund ta lexojnë krijimtarinë e tyre të përkthyer në gjuhën shqipe, ndërkohë që ata që njohin gjermanishten mund ta lexojnë këtë krijimtari në gjuhën origjinale të shkrimit."
Janë dy mijë karta letrare për autorë austriake dhe shqiptarë që do postohen drejt njëri tjetrit, një poezi e dhuruar nga kulturat e njëri tjetrit, e promovuar leximin nga gjuhët origjinale.
Rasti i Rilkes zbuloi një histori, që jo pak herë janë ndeshur në kulturën shqiptare. Kujtojmë shpërthimin e përkthimeve të "Mbreti i Tulës" të Gëtes, duke njohur 18 përkthyes, apo poezia "Në mundsh" e Kipling, tjetër poezi "Korbi" të Eluarit…
"Ditë vjeshte" e Rilkes që zbulon përkthimin e parë me Arshi Pipën tek revista "Fryma" e 44-ës, pason me 11 versione në shqip, e fundit nga poetja Lindita Arapi. Por, edhe nga shkrimtari Betim Muço njihet një version tjetër nga Rilkja, e përkthyer si pjesë e "Antologji e poezisë botërore të shekullit XX", bashkë me 7 poezi të tjera të Rilke-s.
Takimi tek bar "Heminguej", e shndërruar si një qoshkë letrare, e thyerje rregullash si poezia lexohet rëndom, e klishe dha një vlerë 70 vjeçare të fshehur, se çfarë janë në gjendje të transformojnë ngulmimet kulturore, si gjesti i këtij komunikimi 200 vjeçar me Austrinë.
Dy versione përkthimi të R.M Rilke-s
Ditë vjeshte
O Zot, është koha. Mbaroi madhështi e verës.
Rrëzoi mbi orët diellore hijet e ftohta.
Dhe le të fryjnë të egra erërat nëpër fusha.
Urdhëroi rrusht e vonë ta nxitojnë pjekjen
Bekoi ata me dy ditë më shumë diellnxehta
Dhe detyroi të arrijnë përkryerjen, ëmbëlsinë,
Atë pasuri të fundme e të rëndë, te vera.
Kush është pa shtëpi tani, s'do ta ndërtojë kurrë
Dhe kush është i vetmuar, i tillë do të mbetet gjatë,
Do zgjohet, do lexojë, do shkruajë letra të vetmuara
Do endet pa qëllim rrugëve të shkreta
Pa gjetur ngushëllim te gjethet erërendëse
Nga Betim Muço
Ditë vjeshte
O Zot, asht koha. Shum e nxehtë qe vera,
Mbi meridian hijen tande shtroje,
e len t'valojë përmbi fushat era.
Urdhno të jenë të plota t'mbramet fryte,
falu atyne edhe nja dy ditë të buta,
ban qi të piqen sa ma parë e shtrydhe
n'venën e randë ma t'mbramen ambëlsi.
Kush nuk ka strehë tash, kurrma s'e ka ngrehë.
Kush asht vetun, gjatë ashtu ka mbetun.
Do rrij pa fjetun, do lexojë e letra
t'gjata do shkruej, do andet kndej e andej
pa gjetun paqe rrugash
kur shkon tuj tretun gjetht era përtej
Përkth: Ars
1944
